Bescherm de nacht!
Komende zaterdag is het de Nacht van de Nacht, door het hele land worden onder andere nachtwandelingen en sterrenkijkavonden georganiseerd. Maar wie in Nederland omhoog kijkt, zal op de meeste plekken bar weinig sterren zien. Wij zijn een van de meest lichtvervuilde landen ter wereld. Het is hoog tijd voor meer actie, want al dat kunstlicht heeft enorme gevolgen voor de gezondheid van mensen en dieren.
Wie reflecteert over het verlies van biodiversiteit, denkt misschien niet meteen aan een lantaarnpaal. Toch is licht vaak de boosdoener. Nachtinsecten – belangrijke bestuivers en voedsel van veel vogels en vleermuizen – worden letterlijk uit de lucht gezogen door onze lampen. Ook egels, glimwormen, vogels en vissen lijden sterk onder onze verslaving aan licht.
Voor onze eigen soort is het evenmin gezond. Al die blazende lampen in de nacht verstoren ons bioritme. Het licht remt de aanmaak van melatonine en leidt tot slaapproblemen, stress en concentratieverlies. Met de komst van goedkope led-verlichting is het probleem alleen maar toegenomen. Veel led-lampen bevatten te veel blauw licht, de kleur die het schadelijkst is voor mens én dier.
Het probleem is niet alleen aan Nederland voorbehouden: elk jaar wordt de wereld zo’n tien procent lichter en verdwijnt er dus nóg meer leefgebied van de vele soorten die floreren in de duisternis. Wel is het zo dat veel landen inmiddels ver op ons vooruitlopen als het gaat om regelgeving. Wij zijn op dit gebied veruit het slechtste jongetje van de klas. Verschillende Europese buren nemen lichtvervuiling veel serieuzer. Slovenië is koploper: sinds 2007 is daar een wet die overmatige nachtverlichting verbiedt. Lampen mogen alleen naar beneden gericht zijn, reclame- en sportveldverlichting zijn beperkt in tijd en intensiteit. Ook Frankrijk, Kroatië en Tsjechië zetten flinke stappen.
Geen overkoepelende regelgeving
Nederland heeft daarentegen geen overkoepelende landelijke wet- en regelgeving die dit probleem aanpakt. Het natuurbeschermingsrecht verplicht ons om diersoorten niet te verstoren, en verslechtering van natuurgebieden tegen te gaan. Dit is onmogelijk zonder regels tegen lichthinder. De Nederlandse Staat zou hiervoor nat kunnen gaan bij de rechter. Voor natuurherstel is nachtherstel nodig.
Op dit moment zien we een tegengestelde beweging. Overal in het land klinkt de roep om een veilige nacht. En steeds duikt daarbij de hardnekkige misvatting op dat lampen het donker veilig maken. Extra licht in straten, tuinen en op gebouwen lijkt een geruststelling, maar in veel gevallen brengt extra licht geen extra veiligheid. Op een verlaten fietspad ben je onder felle lantaarnpalen juist goed zichtbaar, terwijl je zicht op de omgeving verdwijnt. Te felle lampen verblinden, maken schaduwen donkerder en vergroten het gevoel van onveiligheid. Op plekken waar geen sociale controle is, kan licht juist de verkeerde mensen aantrekken. Toch blijven we ons vastklampen aan de mythe dat licht veilig is en donker gevaarlijk. En dat terwijl gericht, gedimd en warm licht net zo veilig is – en vaak prettiger en rustiger aanvoelt.
Lichtvervuiling tussen wal en schip
Bij gemeenten valt het onderwerp lichtvervuiling vaak tussen wal en schip: ambtenaren openbare verlichting, veiligheid, duurzaamheid, ecologie en ruimtelijke ordening vinden elkaar onvoldoende. Alleen voor kassen bestaan landelijke regels.
De rest bevindt zich in een limbo. Gemeenten die iets willen doen kunnen zich baseren op (niet wettelijk vastgelegde) richtlijnen van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde. Hierin ontbreken tot op heden handvatten voor de kleur en de uitstraling van licht richting landschap en groen.
En ja, er zijn hoopvolle voorbeelden. Vrijdag tekenen 14 gemeenten, ondernemers en natuurbeheerders op de Veluwe voor de ambitie om de duisternis op de Veluwe uit te breiden, te borgen in beleid én beleefbaar te maken. In Lauwersoog loopt een groot project om de lichtuitstoot in 2027 te halveren met speciale lichtarmaturen, metingen en innovatie. De provincie Groningen nam onlangs een motie aan om de donkerste provincie van Nederland te worden. Gemeente Veere had als eerste donkertebeleid, voor het gehele kustgebied, afgestemd met strandpaviljoens en natuurorganisaties. En de Amsterdamse dierentuin ARTIS, werd deze week bekend, krijgt als eerste stedelijke plek in Europa het prestigieuze Dark Sky Certificaat.
Deze voorbeelden hebben meer navolging nodig. Wij roepen Rijksoverheid, provincies en gemeenten op om lichtvervuiling echt serieus te nemen – in de komende coalitievormingen en bij de lopende wet- en regelgeving. Wij helpen daar graag bij. Veranker donkertebeleid in omgevingsvisies en het nationale natuurherstelplan. Geef de nacht terug aan mens en natuur – het donker is prachtig, het is gezond en het is nodig.
- Marjolijn van Heemstra, schrijver en theatermaker duisternis
- Jaklien Vlasblom, beleidsadviseur Licht en Donker Advies
- Piet Zijlstra, lichtingenieur PolyCiviel
- Nynke Visser, PhD-onderzoeker Lichtvervuiling Rijksuniversiteit Groningen
- Reynier Peletier, professor Sterrenkunde Rijksuniversiteit Groningen
- Niels Hoek, PhD-onderzoeker Environmental Law | Biodiversity Law European University Institute
- Annie van de Pas, directeur-bestuurder Natuur en Milieufederaties
Lees ook het artikel dat Marjolijn van Heemstra schreef voor De Correspondent:
Waarom het donker niet per se het kwaad is (en lantaarnpalen geen logisch antwoord zijn op moord)