Waarom het donker niet per se het kwaad is (en lantaarnpalen geen logisch antwoord zijn op moord)

Dat licht je soms onveilig maakt lijkt tegenintuïtief, maar als je erover nadenkt is het logisch: op een afgelegen fietspad ben je onder lantaarnpalen een perfect uitgelicht moving target voor wie zich schuilhoudt buiten het bereik van de lantaarns. De fietser zelf kan op haar beurt juist vanwege het licht de omgeving niet goed zien – want meer licht betekent altijd ook meer donker, meer contrast. Op een verlaten plek ben je beter beschermd in de schaduw dan in de nietsverhullende straling van een lamp.Als groot liefhebber van het nachtelijke ecosysteem maakte ik de afgelopen vijf jaar honderden nachtwandelingen in de onverlichte parken en stadsbossen van Amsterdam. Behalve bewoners nam ik politieagenten, lichtontwerpers en ambtenaren mee. Ik hoorde talloze verhalen over slecht doordachte verlichting. Zo vertelde een ambtenaar over de provinciale weg waar vrouwen zich onveilig voelden als ze laat in de avond op de bus stonden te wachten. Als oplossing werden alle bushokjes uitgelicht. Resultaat: de bushokjes bleven leeg. Vrouwen stonden uiteindelijk toch liever in het donker in de regen dan in een uitgelicht hok langs een desolate weg.Maar ik hoorde ook iets anders, vooral van de vrouwelijke medewandelaars, namelijk hoe diepgeworteld de angst voor het donker is. Veel vrouwen durven de nacht niet in omdat ze hebben geleerd het donker te mijden. Als ik ze vroeg naar slechte ervaringen in het donker kwamen ze bijna altijd tot de conclusie dat de angst voor duisternis vooral gebaseerd was op ‘een gevoel’.En daarin staan deze wandelaars niet alleen.^* Het lijkt een aangeboren vrees,  stammend uit de tijd dat we als mens met onze rug naar de inktzwarte wereld rond een kampvuur zaten, bang voor wat er uit het donker kan opduiken. Maar een duik in de westerse geschiedenis wijst erop dat onze angst voor duisternis ook – in elk geval deels – is aangeleerd en dus cultureel is bepaald.

Verlichting is van oorsprong niet bedoeld om de wereld veiliger te maken

In Evening’s Empire schrijft historicus Craig Koslofsky over de diep ingesleten mythe dat licht goed is en donker boosaardig.^* Een overtuiging die wortelt in het christelijk geloof waarin het een spirituele opdracht is om van de duisternis te winnen. Deze binaire opvatting over dag en nacht als vijanden van elkaar ging hand in hand met de opkomst van het kapitalisme, stelt Matthew Beaumont in zijn boek Nightwalking.^* Arbeiders moesten uitgerust zijn om overdag zo veel mogelijk te produceren. Vrouwen werden geacht om – als ze zelf niet werkten – voor hun mannen ‘de optimale condities voor slaap en herstel’ te creëren.De enige mensen die na zonsondergang naar buiten mochten, waren respectabele burgers (mannen) in het bezit van een lantaarn, schrijft Beaumont. Verlichting was van oorsprong niet bedoeld om de wereld veiliger te maken voor gemarginaliseerde groepen, maar juist om die groepen te controleren ten behoeve van de heersende macht. Wie zich toch in het donker bevond, riskeerde gevangenisstraf.De mythe dat donker het probleem is en licht de oplossing, is inmiddels zo diep verankerd in ons denken dat het een onloochenbaar feit lijkt. Hoe donkerder, hoe slechter. En we houden deze mythe in stand door bij elk nieuw incident naar de duisternis te wijzen. Door meisjes op te voeden met het verhaal dat griezels in het donker huizen.De grootste griezels ontmoet je maar al te vaak in het volle licht. Zoals de meeste vrouwen ben ik in mijn leven regelmatig door mannen lastiggevallen. Soms ’s nachts, veel vaker overdag; omsingeld in een drukke winkelstraat, aangerand in een drukke trein, vastgegrepen op een zonnig strand.Het licht is geen natuurlijke bondgenoot voor een vrouw die veilig over straat wil. Omgekeerd is het donker voor vrouwen van oudsher vaak een beschermende deken geweest, schrijft historicus Roger Ekirch, die onderzoek deed naar de geschiedenis van de menselijke beleving van donker.  De nacht kan ook een schuilplaats zijn.Journalist en schrijver Annabel Abbs onderschrijft dat in haar boek Sleepless, waarin ze stelt dat het donker vrouwen door de geschiedenis heen niet per definitie bedreigde maar vaak juist ook ondersteunde. Ze voert vrouwelijke schilders, schrijvers en denkers op die er in de duistere uren opuit trokken, als niemand ze lastigviel en kinderen sliepen. Het donker gaf hun de ruimte om te zijn wie ze overdag niet mochten zijn.

Hoe meer we de angst voor het donker

 voeden, hoe groter de roep om licht

Onze aangeleerde ideeën over licht en veiligheid kunnen tot onveilige situaties leiden. Maar dat is niet het enige probleem. Lichtvervuiling heeft wereldwijd een gigantische negatieve impact op de biodiversiteit. Vogels, insecten, egels, schildpadden; alles wat in het donker leeft, wordt er ernstig door verstoord.Daarbij wijst steeds meer onderzoek op de negatieve effecten van kunstlicht op het menselijke immuunsysteem.  Het leidt tot slaapproblemen en verhoogt onze stress. Het onderdrukt de aanmaak van melatonine, verstoort ons bioritme en heeft een negatieve invloed op onder andere de ontwikkeling van kanker, obesitas en diabetes.In een onderzoek op couveuseafdelingen konden baby’s uit de groep bij wie het ’s nachts donker was gemiddeld veertig dagen eerder naar huis dan de baby’s die op een voortdurend verlichte afdeling lagen.^*Ondertussen wordt de wereld elk jaar bijna 10 procent lichter.^* En leven we in de illusie dat we onszelf daarmee beschermen tegen gevaar.Natuurlijk heeft verlichting ons in de loop van de geschiedenis gemak en zekerheid gegeven. Ik pleit hier niet voor een terugkeer naar een wereld zonder kunstlicht. Maar het wordt tijd dat we de feiten van de mythen onderscheiden. Van een oplossing die gemak en veiligheid bracht, is licht nu óókeen prangend probleem.Lantaarnpalen zijn geen logisch antwoord op een moord. Wat we nodig hebben, is niet per definitie meer verlichting. Echte veiligheid vraagt vooral om maatschappelijke investering, en als het verlichting betreft om verstandig maatwerk, zodat licht ons niet langer verblindt en de contrasten zo klein mogelijk zijn.  Hoe meer we de angst voor het donker voeden, hoe groter de roep om licht.^* En hoe meer licht we plaatsen, hoe meer extra licht er vervolgens nodig is om het contrast op te heffen.Tijdens mijn nachtwandelingen ben ik altijd weer verbaasd over hoeveel je eigenlijk ziet zonder kunstlicht. Zelfs zonder maan is de nacht niet zwart, het is een schaduwlandschap waar je ogen, als ze eenmaal gewend zijn, van alles onderscheiden. De enige keer dat ik tijdens zo’n nachtwandeling iemand tegenkwam die me kippenvel bezorgde, was ik dankbaar voor het feit dat ik de man in kwestie van een afstand al zag aankomen. Als ik onder een lantaarnpaal had gelopen, was hij me totaal ontgaan.